ΣΩΜΑΤΑ ΦΤΗΝΑ ΣΩΜΑΤΑ ΞΕΝΑ [ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΑΘΕΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΙΑΚΩΝ ΕΛΕΓΧΩΝ ΤΗΣ Ε.Ε.]
ΣΩΜΑΤΑ ΦΤΗΝΑ ΣΩΜΑΤΑ ΞΕΝΑ
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΑΘΕΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΙΑΚΩΝ ΕΛΕΓΧΩΝ ΤΗΣ Ε.Ε.
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί απόσπασμα από την επερχόμενη επανέκδοση της μπροσούρας «Σώματα φτηνά / σώματα ξένα». Η αρχική έκδοση του 2015 εμπλουτίζεται και αναθεωρείται σημαντικά, αναλύοντας την μεταναστευτική πολιτική του κυπριακού κράτους στα πλαίσια της ευρύτερης ευρωπαϊκής και πώς αμφότερες δολοφονούν μετανάστριες στα (θαλάσσια) σύνορα ενώ παράλληλα υποβαθμίζουν τη ζωή και την εργασία των μεταναστών στο εσωτερικό.
«Οι ιδιαίτερες σχέσεις που τα κράτη μέλη μπορεί να έχουν με τρίτες χώρες, οι οποίες αφορούν πολιτικούς, ιστορικούς και πολιτισμικούς δεσμούς που αναπτύχθηκαν μέσα από δεκαετίες επαφών, πρέπει επίσης να τύχουν μέγιστης εκμετάλλευσης προς όφελος της Ε.Ε.»
από ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη θέσπισης ενός νέου πλαισίου εταιρικής σχέσης με τρίτες χώρες στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ατζέντας για τη μετανάστευση, 2017.
Από το 1985, όταν και υπογράφηκε η συνθήκη του Schengen, η Ε.Ε. ξεκίνησε την προώθηση της κατάργησης των ελέγχων εντός των ευρωπαϊκών συνόρων, παράλληλα με την εντατικοποίηση της παρακολούθησης και επιτήρησης της μετανάστευσης από τρίτες χώρες. Οι μετανάστριες που δεν προέρχονταν από την Ε.Ε. είχαν όλο και λιγότερες νόμιμες οδούς στο να εισέλθουν στα κράτη-μέλη, ενώ αυξάνονταν οι απελάσεις, κάτι που οδηγούσε τους μετανάστες στο να ακολουθούν πιο επικίνδυνες διαδρομές με θανατηφόρες συνέπειες.
Από το 1991 μέχρι σήμερα, η Ε.Ε έχει υπογράψει πολλές συμφωνίες με κράτη της ανατολικής Ευρώπης, κεντρικής Ασίας, μέσης Ανατολής και Αφρικής για θέματα «εξωτερικής ανάθεσης» των συνοριακών ελέγχων, με σκοπό οι εκτοπισμένοι άνθρωποι να συλλαμβάνονται πριν καν καταφέρουν να φτάσουν στην Ευρώπη. Οι πολιτικές αυτές έχουν ενταθεί τα τελευταία χρόνια, βρίσκοντας το απόγειό τους στη σύνοδο της Valletta το 2015 όπου τα ευρωπαϊκά κράτη, συμπεριλαμβανομένων της Κύπρου, έφτασαν σε συμφωνίες με 35 αφρικανικά κράτη για ένα σχέδιο δράσης για τη μετανάστευση. Οι συμφωνίες αυτές συμπεριλαμβάνουν μεταξύ άλλων την αποδοχή των απελαθέντων από την Ευρώπη, την εντατικοποίηση των συνοριακών ελέγχων, την εκπαίδευση των αστυνομικών και συνοριακών υπαλλήλων, τη δωρεά εξοπλισμού παρακολούθησης και εντοπισμού, την εισαγωγή βιομετρικών ταυτοτήτων και διαβατηρίων και το χτίσιμο κέντρων κράτησης.
Προφανώς οι «σχέσεις» που αναφέρει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν είναι κάποιου είδους ανθόσπαρτο λιβάδι αφού κατά κύριο λόγο βασίζονται στη βία του παρελθόντος. Την περίοδο της αποικιοκρατίας ακολούθησαν πόλεμοι, εισαγωγές όπλων και επιβολή χρεών. Η λογική συνέχεια των μετα-αποικιακών μεταναστευτικών πολιτικών της Ε.Ε., που ουσιαστικά μεταθέτει τον έλεγχο των ευρωπαϊκών συνόρων στην αφρικανική και ασιατική ήπειρο, διατηρεί τις ανισότητες που δημιουργήθηκαν από τον καιρό της αποικιοκρατίας. Παράλληλα μετατρέπει τις χώρες αυτές σε μπάτσους-συνοριοφύλακες της Ε.Ε. καθιστώντας αόρατες τις επιπτώσεις στους πολίτες της. Τα ίδια τα κράτη που συνάπτουν τις συμφωνίες με την Ε.Ε. βέβαια ακολουθούν τα δικά τους συμφέροντα δηλαδή χρηματικά οφέλη, μπατσο-στρατιωτικό εξοπλισμό και τεχνική εκπαίδευση, όπως βλέπουμε για παράδειγμα στη Λιβύη. Οι ρατσιστικοί διαχωρισμοί του παρελθόντος κάνουν χώρο για καινούριους, στο πλαίσιο των οποίων άνθρωποι εκτοπίζονται, παρανομοποιούνται, γίνονται θύματα εκμετάλλευσης και ιεραρχούνται.
Πολλές από τις συμφωνίες αυτές γίνονται με αυταρχικά και δικτατορικά καθεστώτα, κάτι που δεν ενοχλεί την κατά τ’ άλλα λαλίστατη για τα «δημοκρατικά δικαιώματα» Ε.Ε. Για παράδειγμα, μέχρι πρόσφατα υπήρχε συμφωνία με την δικτατορική κυβέρνηση του Al-Bashir στο Σουδάν, η οποία ανατράπηκε το 2019. Η συμφωνία συμπεριλάμβανε εκπαίδευση και εξοπλισμό των συνοριακών φυλάκων, παρόλο που οι δυνάμεις που ήταν υπεύθυνες για τα σύνορα, γνωστές ως Rapid Support Forces (RSF), είχαν καταγγελθεί από το Human Rights Watch για εγκλήματα όπως βασανιστήρια, δολοφονίες και μαζικούς βιασμούς. Η γερμανική κρατική υπηρεσία GIZ δήλωσε περί τούτου πως έχει επίγνωση των ρίσκων της συνεργασίας αυτής, αποτελεί όμως «αναγκαιότητα»1.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό παράδειγμα της «εξωτερικής ανάθεσης» των συνοριακών ελέγχων (αλλά και οφελών απ’ την ανάποδη) αποτελεί αυτό της Λιβύης, όπως ήδη αναφέραμε. Τόσο η Ε.Ε., όσο και το ιταλικό κράτος, έχουν υπογράψει συμφωνίες με τη Λιβύη προσφέροντας τεράστια χρηματικά ποσά και ενίσχυση της ακτοφυλακής με αντάλλαγμα τη σύλληψη και «επαναπροώθηση» κάθε μετανάστη που εντοπίζεται να ταξιδεύει «παράνομα» στα χωρικά ύδατά της. Η χώρα θεωρείται ασφαλής για «επιστροφή» και κράτηση μεταναστριών, παρόλο που οι ίδιες περιγράφουν τον εγκλωβισμό τους στα τοπικά κέντρα κράτησης ως κόλαση, με άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Εκθέσεις διεθνών οργανισμών περιγράφουν φρικτές σκηνές συνωστισμού, ανθυγιεινών συνθηκών, κακής ποιότητας φαγητού και νερού, έλλειψη ιατρικής φροντίδας και τρομαχτική βία από τους φρουρούς, συμπεριλαμβανομένων ξυλοδαρμών, μαστιγώματος και ηλεκτροσόκ2. Σημαντικό ρόλο στη συμφωνία αυτή διαδραματίζει και το κυπριακό κράτος, συμμετέχοντας στην εκπαίδευση της λιμενοφυλακής το 2013, συγχρηματοδοτώντας τη δημιουργία «ασφαλούς δικτύου θαλάσσιων επικοινωνιών για τη μείωση της παράνομης διακίνησης και λαθρεμπορίας αγαθών και προσώπων» το 2014 και ξανά συγχρηματοδοτώντας την «εκπαίδευση» της λιβυικής λιμενοφυλακής υπό την επίβλεπη της Frontex το 20163.
Τόσο οι συμφωνίες αυτές, όσο και η γενικότερη αύξηση των δαπανών για την διαφύλαξη και στρατιωτικοποίηση των συνόρων έχουν δημιουργήσει μια ολόκληρη αγορά «ασφάλειας των συνόρων» και αποκομίζουν τεράστια κέρδη για τη γιγαντιαία ευρωπαϊκή βιομηχανία των όπλων. Τα κονδύλια της ευρωπαϊκής ακτοφυλακής και της Frontex έχουν αυξηθεί κατά… 5,233% από το 2005 (€6 εκατομμύρια) στο 2018 (€320 εκατομμύρια)4. Ο γαλλικός κολοσσός Thales (φωτ. 1, επόμενη σελίδα) παράγει και εξάγει όπλα στην περιοχή, την ίδια ώρα που παρέχει στρατιωτικό εξοπλισμό και εξοπλισμό «ασφάλειας» των συνόρων, αλλά και βιομετρικά συστήματα και εξοπλισμό. Γερμανία και Ιταλία χρηματοδοτούν τις δικές τους εταιρείες όπλων, μεταξύ των οποίων οι Hensoldt, Airbus και Rheinmetall (Γερμανία), Leonardo και Intermarine (Ιταλία) για να προωθήσουν την «ασφάλεια» στα σύνορα χωρών της Μέσης Ανατολής, μεταξύ των οποίων και της Λιβύης. Άλλες εταιρείες που επωφελούνται είναι οι προμηθευτές βιομετρικής ασφάλειας όπως οι Veridos, OT Morpho και Gemalto. Οι ίδιες ευρωπαϊκές εταιρείες που αναλαμβάνουν τη διαφύλαξη της «ασφάλειας» στην περιοχή είναι αυτές που πουλούν όπλα σε τεράστια ποσά, τα οποία διασφαλίζουν τη συνέχιση των συγκρούσεων. Αξίζει να αναφερθεί πως η συνολική αξία των αδειών που εκδόθηκαν από τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. για εξαγωγές όπλων σε αυτές τις 35 χώρες τη δεκαετία 2007-2016 υπερβαίνει τα 122 δισεκατομμύρια ευρώ5.
Το ευρωπαϊκό στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα δεν επωφελείται απλώς από την μεταναστευτική πολιτική, αλλά συντελεί στην έμπνευση και σχεδίασή της. Μέσω των επιρροών του καθορίζει το δημόσιο λόγο παράγοντας την εικόνα της μετανάστευσης ως απειλή προς την ασφάλεια που πρέπει να αντιμετωπιστεί με στρατιωτικά μέσα και καταφέρνει να επιφέρει τη δημιουργία νέων συστημάτων όπως το πρόγραμμα επιτήρησης EUROSUR ή την επέκταση των δικαιοδοσιών της Frontex. Παράλληλα είναι σε συνεχή επαφή με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την Frontex, συμμετέχει σε επίσημες συμβουλευτικές υπηρεσίες, εκδίδει συμβουλευτικές εκθέσεις με μεγάλη επιρροή και συμμετέχει σε εκθέσεις και διασκέψεις για την «ασφάλεια». Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Civipol. Η γαλλική ημικρατική αυτή εταιρεία έγραψε το 2003 μια συμβουλευτική έκθεση για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία έθεσε τις βάσεις για την πολιτική που ακολουθήθηκε όσον αφορά την «εξωτερική ανάθεση» των συνοριακών ελέγχων. Η Civipol ανήκει εν μέρει σε γίγαντες της κατασκευής όπλων όπως η Thales, Airbus και Safran. Έχει παρουσία σε 84 χώρες και ετήσιο τζίρο 176 εκατομμυρίων ευρώ6.
Οι στρατηγικές αυτές της Ε.Ε., καθώς και των κρατών-μελών της και εταιρειών τους, έχουν οδηγήσει σε μείωση των αριθμών των ανθρώπων που καταφτάνουν στην Ευρώπη. Οι περισσότεροι από αυτούς συλλαμβάνονται σε κάποια φάση του ταξιδιού πριν καν φτάσουν στην Ευρώπη και φυλακίζονται σε άθλιες συνθήκες σε κάποιο κέντρο κράτησης, καταλήγουν να δουλεύουν σε συνθήκες απόλυτης εκμετάλλευσης ως «παράνομοι» ή απελαύνονται στη χώρα τους. Ειδικότερα οι γυναίκες μετανάστριες αντιμετωπίζουν ακόμη υψηλότερο κίνδυνο βίας και σεξουαλικής κακοποίησης. Η στρατιωτικοποίηση και τα κλειστά σύνορα έχουν οδηγήσει αυτές που προσπαθούν να δραπετεύσουν σε πιο επικίνδυνες διαδρομές. Το 2015, 1 στους 267 μετανάστες που προσπάθησαν να διασχίσουν την Μεσόγειο έχασε τη ζωή του. Το 2017 το νούμερο αυτό έφτασε τον 1 στους 57 (φωτ. 2). Συνολικά, από το 2014 μέχρι τον Σεπτέμβρη του 2019 έχασαν τη ζωή τους 14.131 άνθρωποι στην προσπάθειά τους να έρθουν στην Ευρώπη, η πλειοψηφία εκ των οποίων στη Μεσόγειο. Υπάρχουν, βέβαια, πολλοί περισσότεροι θάνατοι στις θάλασσες και τις ερήμους τις βόρειας Αφρικής, οι οποίοι δεν καταγράφονται ποτέ.
Η μελέτη των μεταναστευτικών πολιτικών που ακολουθεί η Ε.Ε. καταδεικνύει το τρομακτικό σύμπλεγμα σχέσεων εξουσίας, πολιτικής και οικονομίας που καθορίζει ποιες ζωές αξίζουν και ποιες όχι. Η «εξωτερική ανάθεση» των συνοριακών ελέγχων έχει οδηγήσει σε μια σκληρή, μπατσο-στρατιωτική διαχείρηση των συνόρων και των μεταναστευτικών ροών μακριά από τα ευρωπαϊκά εδάφη. Η πολιτική αυτή κάνει τους ανθρώπους που «εγκλωβίζονται» στις χώρες αυτές αόρατους στην Ευρώπη, αφού κανείς δεν πρόκειται να μάθει για την τύχη τους. Όσες καταφέρνουν να φτάσουν μέχρι τη θάλασσα, κινδυνεύουν από τις απελάσεις της Frontex ή από πνιγμούς και ατυχήματα, λόγω των επικίνδυνων διαδρομών που υποχρεούνται να ακολουθήσουν. Το κυπριακό κράτος είναι συνένοχο τόσο λόγω της συμμετοχής του στις διαδικασίες αυτές, όσο και λόγω της δικιάς του πολιτικής κλειστών συνόρων, επιτήρησης, κέντρων κρατήσης και απελάσεων.
1 Roar Magazine, The Rise of Border Imperialism, https://roarmag.org/magazine/border-imperialism-europe-africa/
2 Human Rights Watch, No Escape from Hell. EU Policies Contribute to Abuse of Migrants in Libya, https://www.hrw.org/report/2019/01/21/no-escape-hell/eu-policies-contribute-abuse-migrants-libya
3 Transnational Institute, Expanding the Fortress, https://www.tni.org/files/publication-downloads/expanding_the_fortress_-_1.6_may_11.pdf
4 https://roarmag.org/magazine/border-imperialism-europe-africa/
5 https://www.tni.org/files/publication-downloads/expanding_the_fortress_-_executive_summary_-_greek.pdf
6 Ο.π.